Το ενωτικό δημοψήφισμα στις 15 του Γενάρη του 1950 δεν ήταν απλώς μια πολιτική πράξη. Ήταν ένα κάλεσμα της μνήμης και της συνείδησης, μια απόπειρα να δώσει φωνή στα όνειρα και τους αγώνες ενός λαού. Ενός Λαού, που ποθούσε να βρει, επιτέλους, το ιστορικό του λιμάνι. Ενός Λαού, που λαχταρούσε να αναγνωριστεί η θέση του στων Ελλήνων τις Κοινότητες.
Πέρα όμως από τη κινητήριο δύναμη, που ξεσήκωσε τότε το σύνολο των πατεράδων και παππούδων μας, σε τι αποσκοπούσε – αν αποσκοπούσε;
Τι επιζητούσαν οι διοργανωτές του;
Ήταν μια σπασμωδική κίνηση ή στρατηγικός μοχλός;
Ήταν Εθνικό Πυροτέχνημα ή Εθνική Στρατηγική;
Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια σπασμωδική αντίδραση;
Ίσως. Ήταν μια πράξη που ανέδειξε τη βούληση της πλειοψηφίας του κυπριακού λαού, αλλά δεν συνοδευόταν, τη στιγμή που έγινε, από άμεση διπλωματική ή στρατιωτική ισχύ. Αν παρέμενε μια μεμονωμένη δράση με μοναδικό όφελος την διατήρηση της ιστορικής μνήμης, τότε πράγματι θα λογιζόταν, απλώς, σαν ένα εθνικό Πυροτέχνημα.
Το ενωτικό δημοψήφισμα, όσο και αν βασίστηκε στην επίκληση του συλλογικού πόθου για Ένωση με τον Ελληνικό κορμό, δεν ήταν μια ανεξάρτητη, μεμονωμένη δράση. Ήταν η αρχή μιας αλυσίδας ενεργειών που στόχευαν στη διεκδίκηση της Αυτοδιάθεσης και Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα.
Μόνο αν εξεταστεί στο πλαίσιο της κλιμακούμενης στρατηγικής που ακολούθησε, η κίνηση αυτή αποκτά νόημα.
Ο αγώνας δεν κρίθηκε αμέσως, αλλά εξελίχθηκε σε έναν συνδυασμό διπλωματικής πίεσης (μέσω του ΟΗΕ) και στρατιωτικής δράσης (μέσω της ΕΟΚΑ). Η Ελλάδα κατάφερε να προσδώσει διεθνή διάσταση στο Κυπριακό και να καταστήσει το ζήτημα γνωστό σε όλο τον κόσμο. Παρά τις αρχικές αποτυχίες, η στρατηγική αυτή απέδωσε, καθώς ενίσχυσε τη διαπραγματευτική θέση της Κύπρου, υποχρεώνοντας τους Βρετανούς και την Τουρκία να εξετάσουν σοβαρά το ζήτημα.
Η Προσφυγή στον ΟΗΕ: Μια Κίνηση Κλιμάκωσης
Η προσφυγή της Ελλάδας στον ΟΗΕ, το 1954, αποτέλεσε την επόμενη φάση της στρατηγικής. Εδώ παρατηρείται μια κίνηση που εντάσσεται στη λογική περί διπλωματικής ισχύος. Η προβολή του Κυπριακού στη διεθνή σκηνή, με επιχειρήματα βασισμένα στο δικαίωμα της Αυτοδιάθεσης, ήταν μια προσπάθεια ενίσχυσης της ηθικής νομιμοποίησης του αγώνα.
Ωστόσο, η Βρετανία, υποστηριζόμενη από άλλες δυνάμεις του ΝΑΤΟ, αντιστάθηκε, επικαλούμενη τη στρατηγική σημασία της Κύπρου για τη Δύση. Το αποτέλεσμα ήταν η υπονόμευση των ελληνικών επιδιώξεων, δείχνοντας ότι η ηθική επιχειρηματολογία μπορεί να μην επαρκεί όταν συγκρούεται με σκληρά γεωπολιτικά συμφέροντα.
Ο Ένοπλος Αγώνας (1955-59): Η Τελική Φάση της Κλιμάκωσης
Η έναρξη του ένοπλου αγώνα από την ΕΟΚΑ το 1955 συνιστά το πέρασμα από τη διπλωματική ισχύ στη στρατιωτική ισχύ. Εδώ διακρίνεται η λογική του “φόβου, τιμής και συμφέροντος” να εφαρμόζεται στην πράξη. Ο φόβος για απώλεια της κυριαρχίας. Η επιθυμία για την τιμή της ελευθερίας, η επιδίωξη του σεβασμού και της αναγνώρισης. Και τέλος το συμφέρον της εθνικής ολοκλήρωσης σε αντιπαράθεση με τη διασφάλιση στρατηγικών πλεονεκτημάτων.
Ο συνδυασμός αυτών ώθησαν τους Ελληνοκυπρίους να χρησιμοποιήσουν βία ως το έσχατο μέσο πίεσης.
Η στρατηγική αυτή, αν και εξαιρετικά επικίνδυνη, έφερε αποτελέσματα, καθώς ανάγκασε τις Βρετανικές Αρχές να εγκαταλείψουν την πολιτική του «ουδέποτε» και να αναζητήσουν λύση μέσω διαπραγματεύσεων. Η κλιμάκωση, λοιπόν, πέτυχε, αλλά με μεγάλο κόστος, τόσο σε ανθρώπινες ζωές όσο και στη διατήρηση της εσωτερικής συνοχής.
Η σημασία της εσωτερικής ενότητας
Ωστόσο, κάθε στρατηγική απαιτεί εσωτερική συνοχή. Εδώ εντοπίζεται μια σοβαρή αδυναμία. Παρά την παλλαϊκότητα του αγώνα, υπήρξε διάρρηξη της συνοχής στην ηγεσία των Κυπρίων. Διάρρηξη που οφειλόταν σε εξωγενής ιστορικό-ιδεολογικούς παράγοντες, Χωρίς να είναι του παρόντος η αναζήτηση δικαίων και αδίκων, το γεγονός αυτό καθαυτό, αποδυνάμωσε το εθνικό μέτωπο. Μια ενωμένη πολιτική γραμμή θα είχε καταστήσει τον αγώνα ισχυρότερο και ίσως είχε οδηγήσει νωρίτερα σε ευνοϊκές εξελίξεις.
Οι ανησυχίες των Τουρκοκυπρίων: Από πολέμιοι σε ουδέτερους
Ένα ακόμη κομβικό ζήτημα ήταν η στάση των Τουρκοκυπρίων. Φοβούμενοι την περιθωριοποίηση σε ένα καθεστώς Ένωσης με την Ελλάδα, οι Τουρκοκύπριοι στράφηκαν προς την Τουρκία και τους Βρετανούς ως προστάτες. Αυτή η εξέλιξη δεν ήταν αναπόφευκτη. Εάν οι Έλληνες ηγέτες είχαν λάβει υπόψη τις ανησυχίες τους, προσφέροντας εγγυήσεις για πολιτικά και πολιτισμικά δικαιώματα, ακόμη και επενδύσεις σε μειονοτικές κοινότητες, η τουρκοκυπριακή αντίθεση θα μπορούσε να είχε μετριαστεί, ή δεν θα έβρισκε τόσο πρόσφορο έδαφος.
Αν και η πλήρης συνεργασία ήταν ίσως ανέφικτη, μια ουδέτερη στάση από μέρους των Τουρκοκυπρίων θα είχε αφαιρέσει σημαντικό μοχλό πίεσης από τους Βρετανούς και την Τουρκία.
Το Κυπριακό στη γεωπολιτική του Ψυχρού Πολέμου
Η ένταξη της Κύπρου στη στρατηγική του ΝΑΤΟ θα μπορούσε να αποτελέσει έναν ακόμη μοχλό πίεσης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο παρά για το ίδιο το Κυπριακό. Αν η Ελλάδα είχε προτείνει τη χρήση της Κύπρου ως βάσης για τα συμφέροντα του ΝΑΤΟ, θα μπορούσε να είχε περιορίσει την αντίδραση των Βρετανών και να εξασφαλίσει στήριξη από τις ΗΠΑ.
Συμπέρασμα: Η τέχνη της στρατηγικής
Το ενωτικό δημοψήφισμα ήταν η αρχή μιας πορείας που βασίστηκε στη σταδιακή κλιμάκωση. Ο αγώνας της Κύπρου για Αυτοδιάθεση-Ένωση είναι ένα κλασικό παράδειγμα τέτοιας στρατηγικής, Από την προβολή δικαίου μετάβαση σε διπλωματική ισχύ και τέλος σε στρατιωτική ισχύ. Η επιτυχία της κλιμάκωσης έδειξε ότι ο αγώνας ήταν δικαιολογημένος, αλλά η προαιώνια κατάρα της φυλής, η διχόνοια , η αποτυχία ενσωμάτωσης ή αδρανοποίησης των Τουρκοκυπρίων και η ανεπαρκής εκμετάλλευση της γεωπολιτικής σημασίας του νησιού περιόρισαν τα αποτελέσματά της.
